اوشاق ادبيّاتیندا آزربایجانچیلیق مفکوره‌سی
یازار:«ائلناره آکیمووا»
کوچورن:«ویداحشمتی»
حاضیرلایان:«ادبیات سئونلر»
ایکینجی بولوم
او زامان سعید اونسی‌زاده، سید عظیم شیروانی، فیرودین بَی کؤچرلی اوشاقلارین یاش و بیلیک سويّه‌سینه، ماراق دونیالارینا اویغون اثرلر یاراتماغی موهوم وظیفه کیمی ایره‌لی سورمکله باهم واجیبلیگینی وورغولاییردیلار: اوشاقلار اوچون یازیلان بدیعی اثرلر آنا دیللرینده قلمه آلینمالی، آز یاشلی و یئنی‌یئتمه اوخوجولارین یاش سويّه‌لری، میلّی خصوصيّتلری و آنلاما قابیلیّتلری نظرده توتولمالیدیر. اوشاقلار اوچون یازیلمیش اثرلرین سوژئتی ساده، دیلی آیدین و خلقی اولمالیدیر کی، باغچا و مکتب یاشلی اوشاقلارین نطق‌لری‌نین بدیعی ذؤقلری‌نین و دونیاگؤروشلری‌نین اینکیشافینا کؤمک ائتسین.
همین ایللرده مئیداندا اولان کلاسسیک اثرلریمیزین ا.خاقانی، ن. گنجوی، س. شیرازی کیمی صنعتکارلارین اثرلری یاخود””گولوستان”،”بوستان”، “لئیلی و مجنون” و.س کیتابلارین هئچ بیری آذربایجان دیلینده دئییلدی. بو اثرلرده اوشاق دونیاسی، اونلارین یاش پسیخولوگییاسی نظره آلینمامیشدی بو معنادا، ضیالی‌لارین ناراحاتلیغی سببسیز.دئییلدی ،مکتبین، معاریفین فایداسینی آنلاتماق، اوشاقلاری اوخوماغا وردیش ائتدیرمک مؤوهومات زنجیرینی علمین آچاری ایله قیرماق عزمینه اینام حیسّی اؤنه کئچمیشدیر. ۱۹-جو عصرین اورتالاری ایدی. هله مئیداندا ملّی شعوردان ملّی ترقّیدن، ملّی دوشونجه‌دن صحبت بئله گئتمیردی آمّا عوضینده بونا آپاران آغیر یولون یولچولوغو باشلانمیشدی. ائله بیر دؤور گلمیشدی،کی ضیالیلار آذربایجاندا معاریف و مکتب شبکسه‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی‌نین، خالقین ساوادلانماسی‌نین واجیبلیگینی آیدین درک ائدیردیلر و هر کس الینده قلم بو یولدا ملّی موجادیله‌یه آتیلمیشدی. ۲۰-جی عصرین اوّلینده اوشاق ادبيّاتی ایله مشغول اولان آیدینلار ایکی ایشی بیر آرادا گؤروردولر. اونلار هم روس، آوروپا اوشاق ادبيّاتینین ان یاخشی اؤرنکلرینی دیلیمیزه چئویریر، عینی زاماندا هم روس، هم ده تورک شعرینده‌کی “فرانسیز” مودونون تأثیری ایله متنلر مئیدانا قویوردولار. مفکوره و آمال حدودسوزلوغو صنعتین ده اوفوقلرینی گئنیشلندیریردی. ۱۸۹۸-جی ایلده حاضرلانان “وطن دیلی” ندن عباس صحّتین “وطن” شعرینه قدر چئوره‌لنن بو ائستئتیک اراضیده ملّی اوشاق ادبيّاتینین اؤز حرکت ترایئکتورییاسی(مسیرلر)
جیزیلیردی.
۲۰-جی عصرین ایلکلرینده معاریفپرور ضیالیلاری معلّم و یازیچیلاری اوشاق متنلری یازماغا تحریک ائدن سببلردن بیری ده مکتبلرده شاگردلرین مطالعه‌سی اوچون قرائت کیتابلاری‌نین یوخلوغو ایدی. اونا گؤره معاریفپرور یازیچیلار آنا دیلینده یالنیز درسلیکلر دئییل، صینیفدن خارج اوخو اوچون کیتابلارین یازیلماسی قایغیسینا دا قالیردیلار. بو ضیالیلاری اوشاق ادبيّاتینین بوتون احاطه و چالارلیغیندا اینکیشافی دوشوندوروردو یعنی نئجه یازماقلا یاناشی، هم ده نه یازماق، هانسی ژانردا متن مئیدانا قویماق بارده ناراحاتلیقلارینی اظهار ائدیردیلر. یالنیز اوشاق شعرلری، تمثیللر، ناغیللار دئییل، هم ده گوجلو حئکایه‌لرین یازیلماسی اونلاری دوشوندورن سببلر ایدی. س.م غنی‌زاده م.ت. صیدقییه یازیردی: “حئکایه‌سیز نثرسیز یئنی ادبيّاتی ایره‌لی آپارماق مومکون دئییلدیر. تأسف کی، بعضی جاوان شاعرلریمیز بو مطلبی دوشونمور. حئکایه‌نویس‌لییی شأنی شاعرلییه لاییق گؤرمه‌ییب باش” قاچیردیرلار.
۲۰-جی عصرین ایلکلرینده بو ساحه‌‌ده آذربایجانچیلیق روحونو گوجلندیرن عامل‌لردن بیری ده اوشاق مطبوعاتی‌نین یارانماسی اولموشدور. بو یؤنده آتیلان بوتون آددیملار نتیجه سیز قالسا دا نهایت، “دبستان”(۱۹۰۶-۱۹۰۸) “رهبر” (۱۹۰۶-۱۹۰۷ ) کیمی ژورناللارین نشره باشلاماسی پروسئسی باش توتدو. قیسسا زاماندا قاپانان بو ژورناللاردان سونرا ایسه ۱۹۱۱-جی ایلده تشکیل اولونان “پداگوژی” کورسون ایشتیراکچیلاری اوشاقلار اوچون “مکتب” آدلی ژورنال تأسیس ائتمه‌یه قرار وئریب، بو ایشی حیاتا کئچیرمک اوچون ایجازه آلدیلار. “هر اوچ ژورنال آذربایجان اوشاق ادبيّاتینین یارانماسیندا موهوم رول اوینامیشدیر… اصل اوشاق اثرلری ۱۹۰۵- جی ایله قدر یوخ درجه‌‌سینده ایدی. یئنی-یئنی مکتبلر آچان قیمتلی درسلیکلر حاضرلایان م.ع. صابیر، آ.شایق، آ.صحّت، س.س. آخوندوو، س.م. قنیزاده و باشقا یازیچی، شاعر و معاریف خادیملری اوشاق ادبيّاتینین گؤزل و رنگارنگ نمونه‌لرینی آذربایجان اوشاق ژورنال‌لاری‌نین نشریندن سونرا یاراتمیشلار ا. محمدپور
یئنی تیپلی مکتبلرین مئیدانا چیخماسی، آنا دیلینده درسلیک و درس وسایتلری‌نین یارانماسی، معاریفچیلیک دالغاسی‌نین گئنیش اینتیشاری، مطبوعات شبکه‌سی‌نین گئنیشلنمه‌سی خصوصیله اوشاقلار اوچون ژورناللارین نشره باشلاماسی، بوتون بونلار اوشاق ادبيّاتینین اینکیشافینا تکان وئرن عامللر ایدی.
بوتؤو بیر ضیالی زومره‌سی‌نین ملّی تصّوب‌کئشلیگی سایه‌سینده یارادیلان اوشاق ادبيّاتی محض، ساغلام و تمللی باشلانغیجدان نشأت تاپدیغی اوچون بو گون ده یاشاما و وار اولما گوجونده دیر.
***
ایلک درسلیک و اوشاق ژورناللاری ملّی-معنوی اؤزونو درکین منبعلریندن بیری کیمی
۱۹-جو عصرین سونو ۲۰-جی عصرین ایلکینده آنا دیلی درسلیکلری یازماق و اونلارین حاضرلانماسی اوچون مئیدانا م.ف. آخوندزاده، سعید اونسی‌زاده و س.ا. شیروانی ایله برابر دؤورون دیگر ملّی مونوّرلری م.ش. واضح، .م.ن. دیده، م.ا. ائلخانوو آ.او. چئرنیایئوسکی س. ولی‌بی‌‌اوو، ر. افندییئو ده آتیلدیلار. بو شخصیّتلر آذربایجان دیلی‌نین تدریسینده ایستیفاده ائتمک اوچون درسلیک و اوخو کیتابلاری یازماق، بو کیتابلارین چاپی مقصدی ایله متبعه یاراتماق و.س نامینه هر بیر اذيّته فداکارلیقلا قاتلاشیردیلار. مثلا ۱۸۴۰-جی ایللرده م.ف آخوندزاده، م.ش. واضح‌له بیرلیکده تیفلیسده متبعه آچماغا چالیشمیش، لاکین اؤز مقصدلرینه چاتا بیلمه‌میشدیلر. بو ایشی تخمیناً ۴۰ ایلدن سونرا سعید اونسی‌زاده تیفلیسده نشرینه نایل اولدوغو “ضیا” قزئتی‌نین متبعه‌سی ایله رئاللاشدیرا بیلمیشدیر.
درسلیک و اوخو کیتابلاری‌نین یارادیلماسی ایشینه ۱۹-جو عصرین ۴۰-جی ایللریندن باشلانسا دا، عصرین ۵۰-۷۰-جی ایللرینده همین ساحه‌‌ده جانلانما عمله گلمیشدیر. آنجاق بو ساحه‌‌ده بیرینجی ایش ن. دئمئنت‌یئوین ترتیب ائتدییی “الیفبا” و ایلک اوخو کیتابی حساب اولونور.
مکتبلرین شبکه‌سی گئنیشلندیکجه آنا دیلی درسلیکلری‌نین و اوخو ماتئریاللاری‌نین حاضرلانماسی ایستیقامتینده فعالیّت و یارادیجیلیق آختاریشلاری یئنی وسعت آلیردی.
عصرین ۷۰-۸۰-جی ایللرینده بیر طرفدن روحانی مجلیسلری‌نین نزدینده آچیلان “مجلیس مکتبلری، دیگر طرفدن ده اساساً مستقل اولوب خالقین و آیری-آیری جمعيّتلرین و ایمکانلی شخصلرین وسایتلری ایله فعالیّت گؤسترن اوصولی جدید مکتبلری مئیدانا چیخماغا و گئتدیکجه آرتماغا باشلادی. آذربایجان دیلینه عاید درسلیکلر بیر قایدا اولاراق مشهور روس پئدوگوگو ک.د. اوشینسکی‌نین قاباقجیل تعلیم اوصوللاری و درسلیکلری‌نین نمونه‌سی اساسیندا حاضرلانیردی. تکجه آنا دیلی درسلیکلری دئییل، شریعته و تربیه مسئله‌لرینه حصر ائدیلمیش درسلیکلر ده ک.د. اوشینسکی‌نین تعلیمینه اساسلانیردی.
اوشینسکی تعلیم و تربیه ایشینده آنا دیلی‌نین رولونو یوکسک قیمتلندیرمیشدیر. اونون ایرلی سوردویو بو پرنسیپلر دؤرون دیگر معلّم و پئداگوگلاری طرفیندن مدافعه ائدیله‌رک تطبیق اولونوردو. بو حالی بیز سعید اونسی‌زاده‌نین ترتیب و نشر ائتدیردییی درسلیکلرده ده گؤروروک. اونون سؤز اوصولو ایله ترتیب ائدیب اؤزونون “ضیا” متبعه‌سینده چاپ ائتدیردییی کیتابین بیری” تعلیم الاطفال -تهذب الاخلاق” (تیفلیس )۱۸۸۲ دیگری ایسه “مکتب” اوشاقلاریمیز اوخوماقدان اؤترو ساده تورکی دیلینده ترتیب اولونموش عقاید و نصایح ریسالئیی” منظومه‌سیدیر ( تیفلیس، )۱۸۸۳ آدلانیر
م.ن. دیده‌نین ۱۸۵۷-جی ایلده ترتیب ائدیب حاضرلادیغی، لاکین نشرینه نایل اولا بیلمه‌دییی” کیتابی نصایح”، سئید عظیم شیروانی‌نین ترتیب ائتدییی”ربیول اطفال”، میرزه علی اکبر ائلخان‌اوون ۱۸۸۰-جی ایلده “تاتار آذربایجان دیلی” درسلیکلری ده قیمتلی ایشلر سیراسیندادیر.
بو ایللرده یاشلی نسلین نماینده‌لریندن اولان ه. زردابی، ف.کؤچرلی، س.ا. شیروانی و باشقالاری اوشاقلارین اوخوسو اوچون فولکلور نومونه‌لری توپلاییب چاپا حاضرلاییر. یاخود هم اوریژینال اثرلردن، هم ده باشقا دیللردن ترجمه و اقتباس ائتدیکلری اثرلردن یارارلاناراق درسلیک، اوخو کیتابلاری حاضرلاییردیلارسا ر. افندییئو کیمی گنجلر اؤز سلفلری‌نین ایشلرینی داوام و اینکیشاف ائتدیریر. بو استقامتده اوغورلو آددیملار آتیردیلار.
ر. افندی یئو آ.او. چئرنیایئوسکی‌نین “وطن دیلی” درسلیگی‌نین حاضرلانماسینا جلب ائدیلمیش و بورادا درسلیک حاضرلانماسی پروسئسینه یاخیندان بلد اولموش، اؤز معلّیمی‌نین ایش مئتودونو منیمسه‌مک فرصتی قازانمیشدیر. بو فرصت سونراکی ایللرده رشید بَی‌ین گؤرکملی بیر معلّم پئداگوگ کیمی یئتیشمه‌سینده و معلّملیک فعالیّتینده چوخ کؤمک ائتمیشدیر. او اؤزونون ده اعتراف ائتدییی کیمی، معلّم ایشله‌دییی زامان درسلیک ساریدان قارشیلاشدیغی چتینلیکلری آرادان قالدیرماق اوچون اوّل‌لر قازاندیغی تجربه دن یارارلاناراق هم پوشکین، ژوکووسکی، کریلوو لئرمونتوو و تولستوی‌دان ائتدییی ترجمه‌لر هم ده خالق ادبيّاتیندان توپلاییب ایشله‌دییی نمونه‌لر اساسیندا بیر درسلیک ترتیب ائتمه‌یه باشلامیشدی. آنجاق همین کیتابین نشری خیلی گئج ۱۸۹۸-جی ایلده داش باسماسی و “اوشاق باغچاسی” آدی ایله ایستانبولدا باش توتموشدو دوز اون ایل اوّل ۱۸۸۸-جی ایلده ایسه آ. چئرنیایئوسکی و.س ولی‌بی‌اوون بیرگه ترتیب ائتدیکلری ” وطن دیلی” ( یی) حیصّه درسلییی چاپدان چیخیب اوخوجولارین استفاده‌سینه وئریلمیشدیر. س. بایرامووا “وطن دیلی” کیتابی‌نین (یی) حیصّه‌‌سینه اوشاقلارین یاش و ماراق دایره سینه قاوراییش سويّه‌لرینه اویغون اوریژینال و ترجومه اثرلری داخیل ائدیلمیشدی. همین بدیعی نمونه لرین اکثريّتینی چئرنیایئوسکی‌نین خواهیشی ایله حسنلی خوان قاراداغی قلمه آلمیشدی.
