رقصهای آزربایجان; یاللی یکی از رقصهای جمعی زنان و مردان
آزربایجان!… این خطه ی جدا نشدنی از دنیای ترک در تمام ادوار تاریخی همیشه مهد فرهنگ، آداب و رسوم و انواع آیینهای باستانی بوده است .در این منطقه مانند تمام آداب و رسومهای در حال اجرا که همه ، ریشه درگذشته ای کهن دارند، رقص آزربایجانی نیز با بیش از 60 نوع مختلف در فولکور مردمی آزربایجان از جایگاه ویژه ای برخوردار است . واژه ی اویون به معنای بازی و رقص یکی از قدیمی ترین واژه های ترکی است که در میان ترکان آسیای میانه به طور مثال ترکان یاقوت به جای واژه ی زن شمن (کام) ازآن استقاده میشده. همچنین در ترکستان به تمام آیینهایی که از طرف شمن اجرا میشده اویون گفته میشد. (متین آند)
زن شمن در این آیینها بر دور آتش میرقصد و ومینوازد و با حرکات موزون و تغییرات میمیک صورت ارتباط بین دنیاهای زیرین و آسمان را برقرار میکند. با لباسهای مزین به شریطهای رنگین ، زدن طبل و رقص باشکوهش تمام ناخوشیها، پلیدیها و بلاها را از طبیعت ، قبیله اش، سرزمینش و طبیعت دور میکند پایکوبی میکند و با انجام حرکات مختلف یادآور جریان مداوم نیروی حیات می شود. لازم به یادآوری است که درمدنیتهای اولیه مربوط به ترکان، جامعه ی حاکم بر مردم، یک جامعه مادرسالار بوده. به همین جهت “اویون” یک شمن زن می باشد که به نوعی از نظر استراتژیک و اجتماعی از مقام بالایی برخورداراست. در واقع مشاور حکمدار و مردم نیز به حساب می آید.
بنابراین با توجه به قدمت کلمه ی “اویون” که ریشه در اولین باورهای مردمی ترکان دارد میتوان گفت که “اویون” به معنای رقص برگرفته از یک آیین شمنیک است. یوهان هویزینگا (1872-1945) تاریخ نگار هلندی از انسان به عنوان Homo Ludens انسان بازیگر و یا رقصنده یاد میکند و بر این باور است که تاریخ رقص و بازی به قبل ازتاریخ فرهنگ برمیگردد .
در میان رقصهای آزربایجانی یاللی یکی از رقصهای جمعی زنان و مردان محسوب می شود که ریشه ی عمیقی در میتولوژی ترکان دارد. و به نوبه ی خود دارای چندین دسته ی مختلف می باشد. پی بردن به قدمت دیرین این رقص باستانی در قلب سنگ نگاره های قبوستان باکو که در جنوب شرقی رشته کوههای قفقاز جای دارد و مربوط به 40 هزارسال قبل از میلاد است نهفته است. بر اساس این سنگ نگاره ها زنان و مردهایی دیده می شوند که دست در دست هم در حال رقص یاللی هستند. درتفسیر این سنگ نوشته ها با اولین انسانهایی برخورد میکنیم که با تشکیل یک حلقه ی عرفانی در حال صف آرایی جهت برگزاری آیین قبل از شکار هستند .
ناگفته نماند که در میان ترکان باستان یاللی نمادی از چرخه ی ابدی و تحرک جهان و چرخه ی زمان و فضا بوده است و نامی مونث است که از واژه ی ی آل به معنای قرمز اقتباس شده است . در جغرافیای پهناور ترکان از رقص یاللی با اسامی مختلفی نام برده شده که از نظر خصوصیات حرکتی و همچنین مفهومی مشابه هم هستند. به عنوان مثال: دربین ترکان آناطولی و ترکان خاورمیانه به جای واژه ی یاللی از “هالای”، ترکان ازبکستان و قفقاز”لزگی”، ترکان قزاقستان و قرقیزستان “قارا ژورقا”، ترکان تاتارستان”قایتارما” استفاده می شود. یاللی ، آللی، آللای در واقع شکل اولیه هالای می باشند که به معنای اولین ارتباط با خالق است . در اسطوره های مربوط به ترکان یاقوت باور بر این است که اولین خالق نامش ائللئیElley بوده که مرتبط با آتش و گرما است به تعبیر دیگرمی توان گفت که “ائللئی الهه ی آتش” می باشد که به مرور زمان تبدیل به واژه ی یاللی شده است. به همین خاطر در جشنهایی مانند جشن شب چلله (یلدا)21 دسامبر، ارگنکون(نوروز) 21 مارس و جشن قیزیل دوغان 21 ژوئن آتش برپا شده و رقص جمعی یاللی با شرکت گروههایی از زنان و مردان در اطراف آن اجرا میشود. در برگزاری تمام این جشنها حضور زنان و مردان در کنار هم در صفهای منظم بدون تبیعض در جنسیت بیانگر فرهنگ غنی ترکان می باشد، که این غنا اگرچه در طول تاریخ دستخوش تحریفهایی شده اما هنوز در باور و سنتهای آن جاری است و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در واقع به نوعی این هماهنگی نمادی از برابری آنها در عرصه های مختلف فرهنگی، اجتماعی، حقوقی و حتی سیاسی میباشد. این ارزش نه تنها در رقص یاللی بلکه در تمامی رقصهای آزربایجان به زن داده شده است به طور مثال : در رقص لزگی دو نفره ی آزربایجانی چرخیدن مرد به دور زن نشانگر ارزش و منزلت زنان در فرهنگ ترکان و همچینین بازگوی دوران زن سالاری و مقدس بودن زنان و شکل گیری حیات در حول محور آنها میباشد. در نتیجه در کنار هم بودن زنان و مردان در رقص یاللی به تعبیری بازگوی حقوق یکسان اجتماعی زنان و مردان در فرهنگ ترکان می باشد. به طور خلاصه حفظ و انتقال یک آداب دیرین تا به امروز عمق آن آداب را بازگو میکند. رقص یاللی آزربایجان امروزه با حفظ و انتقال سینه به سینه به نسل های بعد هنوز هم از طرف ترکان آزربایجان در حال اجرا است و با پیشینه ای کهن وحضور در بسیاری از داستانهایی چون کورواوغلو و داستانهای ده ده قورقود نمادی از همبستگی، اتحاد، سلحشوری و تقدیس و حضورشانه به شانه ی زنان و مردان در تمامی عرصه های اجتماعی فرهنگی و سیاسی است که به نوبه ی خود منحصر به فرد و ستودنی است. همچنین شایان ذکر است رقص یاللی به عنوان میراث فرهنگی آزربایجان در سال 2018 در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
منابع:
http://twesco.org/tr/2018/10/07/69/
https://unesco.preslib.az/en/page/3ULHesfk2z
