ابراهیم ساوالان: آزاده دارایی؛ بانوی ناشناخته شعر آذربایجان
آزاده متولد سال 1310 روستای بیناری در بخش یوخاری تاریم (طارم علیای زنجان) و متوفای آذر 1399 آمریکاست. پدر آزاده نقش مهمی در بالندگی این بانوی شعر آذربایجان داشت و برای همین ابتدا به معرفی او می‌پردازیم.
طلعت خانم خلخالی؛ مادر آزاده بانویی تحصیلکرده و خوش قریحه بود و پدرش؛ امیرخسرو دارایی مشهور به برهان السلطنه است. پدر و مادر امیر خسرو، هر دو نوه دارامیرزا پسر فتحعلیشاه بودند و فامیلی دارایی آنها نیز اشاره به نام جدشان دارد. دارامیرزا مالک و صاحب روستاهای بخش تاریم و بنیانگذار مسجد و مدرسه دارا ( مسجد سلطانی سابق و مسجد جامع یا سید فعلی) زنجان بود و روستاهای بیناری، خیسارا، گؤوهر و دوه‌دوزو (پاوه‌رود فعلی) نیز ملک امیرخسرو محسوب میشد. امیرخسرو تحت سرپرستی عمویش ابراهیم میرزا بزرگ شده، تحصیلاتش را در روستای گوهر و سپس زنجان ادامه داد. رفتار و کردار امیرخسرو با رعیت چنان بود که یاد و خاطره او هرگز از اذهان روستاییان پاک نشد بطوریکه میگویند حتی هنگام مرگش تنها نصیحتی که به پسرش جهانسوز کرده خوشرفتاری با رعیت بوده است.
رعیت‌نوازی و مقاومت امیرخسرو در برابر عمده مالکان خمسه و یاغی‌های اجیرشده آنها باعث شد که امیرخسرو دارایی به محض شنیدن برنامه‌های فرقه دموکرات آذربایجان به آن پیوسته و در 26 شهریور سال 24 به همراه رحمت‌اله جواهری و نصرت‌اله جهانشاهلو در چهارراه پهلوی زنجان میتینگ 600 نفری برگزار کرده و خبر تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان و عضویت خودشان را در آن فرقه اعلام کردند. امیرخسرو که شاعری توانا بود و پیشتر در روزنامه پروین خمسه مطالبی را منتشر کرده بود در دروه یکساله حکومت فرقه دموکرات آذربایجان ریاست مدنیت ائوی زنجان (خانه فرهنگ)، در محل خانه محمد اعظام السلطنه ذوالفقاری و ریاست شاعرلر مجلسی ( در محل دانشسرا) را برعهده گرفت و سوابق قلمی و سیاسی او و همچنین مقبولیت و شهرتش در میان همه طبقات اجتماع باعث جذب تعداد بسیاری در فرقه دموکرات شد.
برهان السلطنه بعد از شکست فرقه دموکرات، دستگیر و به همراه پسرش جهانسوز به پنج سال زندان محکوم شد که از قرار معلوم بعد از تحمل سه سال حبس (زندان قیزیل قلعه تهران) آزاد شده است. او کتاب ارمغان زندان یا «مرزبان‌نامه منظوم» را نیز در 5782 بیت در زندان سرود. از امیرخسرو هفت جلد کتاب برجای مانده که از آنها میتوان به کتاب شکرستان (کلیله و دمنه منظوم) و غزلیات و قصاید و حکایات و امثال (بالغ بر 27هزار بیت) اشاره کرد که قسمتهایی از آن در همان دوره حکومت یکساله فرقه دموکرات در زنجان به چاپ رسیده است. او در شهریور 1332 درگذشت و بنا به وصیتش در همان اتاقی که از مادر متولد شده و ازدواج کرده بود دفن گردید. شعر زیر نمونه‌ای از اشعار امیرخسرو دارایی است:
ناز و غمزه اؤرگه‌نیر سندن اگر جانانه‌لر
مندن اؤرگنسین گرک دیوانه‌لیک دیوانه‌لر
گر دوشَم دیوانه تک بازاره حاققیم وار منیم
من سنین رسوای عشقین، کام آلان بیگانه‌لر
من جهنم، سن گؤزللیک شأنیوی چوخ حفظ ائله
هر صدفده مسکن ائتمز، سن کیمی دوردانه‌لر
شمع تک نور جمالین رؤوشن ائیلر مجلیسی
وار نئجه طاقت او شمعه، یانماسین پروانه‌لر
سن خوش اول، قوی مجلس عیشین رقیبه نوش اولا
بسدی بو بی‌خانمانه گوشه‌ی میخانه‌لر
ایندی بیلدیم گاهگاهی گر منه لطف ائیله‌دین
سالماغا گؤیلوم قوشونو دامه، سپدین دانه‌لر
شربت مرگ ایچمه‌یه آماده اولماق واختیدیر
ایچمه‌یی لازیم اولور دولسا اگر پیمانه‌لر
سن گؤزللیک شهرتینده، من بلای عشقده
قوی یازیلسین قانیله عالمده بو افسانه‌لر
مست اولماز باده‌دن خسرو اگر دریا ایچه
ائتمه‌سه مستانه گؤزلر، غمزه‌ی مستانه‌لر
آزاده دارایی
امیرخسرو و طلعت چهار پسر به نامهای جهانگیر، منوچهر، جهانسوز و شهریار و سه دختر به نامهای آزاده، مهین و بهین (مهیندخت و منیژه) داشت که تقریبا همگی شاعر بودند. مهین که متولد 1300 بود در هفده سالگی به بیماری سل مبتلا شده و برای مداوا به تبریز رفته و چند سالی را در آنجا ماندگار شد و با وجود بیماری کتاب ثعلبیه (تولکونامه) میرزا محمدباقر خلخالی را به فارسی ترجمه کرد. کتاب «املا و اشتقاق در زبان فارسی» نیز نوشته بهین است که در آن سالها بالاترین جایزه ادبی را بدست آورد. مرگ مهین در سال 1324 ضربه روحی سختی به خانواده دارایی وارد کرد. بدنبال دستگیری و زندانی شدن امیرخسرو و جهانسوز، عمال رژیم پهلوی و اجیرشدگان محمودخان به نزدیکان و املاک امیرخسرو تعرض کردند و آزاده که کوچکترین فرزند خانواده بود به همراه برخی از اعضای خانواده روانه تهران شد تا از تحصیل و آموزش عقب نماند. او در دانشگاه تهران به تحصیل در رشته حقوق پرداخت و سپس معلم دبیرستانهای تهران شده در کنار آموزش، تحصیلات خود را تا مقطع دکترای حقوق ادامه داده استاد دانشگاه تهران شد. آزاده علاوه بر تحصیل در زمینه ورزش نیز موفقیتهایی را کسب کرد و چند سال متوالی قهرمان مسابقات آکروباتیک بانوان شد. او در آن سالها رباعیات خیام را به زبان ترکی و حیدربابای شهریار را به فارسی ترجمه کرده و به چاپ رساند. فراتر از همهه اینها، آزداه سروده‌هایش را در کتابی با عنوان «ائللر دیلی» به چاپ رساند. خانواده دارایی همچنانکه در دوره پهلوی با مصائبی درگیر بودند بعد از انقلاب نیز نتوانستند قوام و دوام سابق را داشته باشند و همه برادران آزاده در زنجان و تهران درگذشتند و آزاده نیز ایران را به مقصد آمریکا ترک کرد و آذر سال گذشته در 89 سالگی با زندگی وداع کرد.
در زیر اشعار تاپماجا، زنگانیم و سنه قوربان را به عنوان نمونه‌هایی از اشعار وی، تقدیم خوانندگان میشود. او شعر تاپماجا (چیستان) را در پاسخ به کسانی که زبان ترکی را لهجه دانسته‌اند سروده و درمتن شعر به گستره لغات زبان ترکی، رابطه صفت و موصوف، کثرت حروف این زبان نسبت به دیگر زبانها اشاره کرده که علاوه بر نشان دادن تسلط آزاده به گرامر و نوشتار ترکی، گویای شعور و خودآگاهی ملی این شاعره زنجانی است. آزاده در این شعر تاکید میکند که در زبان ترکی با کثرت صیغه زمانی افعال مواجهیم و در این زبان، افعال ناقص و بیقاعده وجود ندارد که نیازی به کمک گرفتن از افعال کمکی باشد:
دئسم بیر تاپماجا راحت آلارسان
اونون معناسینا حئیران قالارسان
نه دیلدیر بو کی، چوخ شیرین صدادیر
اونا لهجه خطاب ائتمک، خطادیر
درین معنالی مینلرجه لغت وار
هر ایسمه چوخ آچیق، آیدین صفت وار
حروفون، کلمه‌نین مئیدانی چوخدور
چتین یا قایداسیز بیر فعلی یوخدور
دئییل افعالی ناقص، داردا قالسین
کؤمکچی فعللردن یاردیم آلسین
زامان افعالی‌نین چوخدور مسیری
باخارسان آیری دیلده یوخ نظیری
غریب دیلده اونو قاندیرماق اولماز
بئله بیر مطلبی آندیرماق اولماز
دئمیشلر بیر مَثَل، فارسی شکردیر
ولاکین تورک دیلین بیلمک هنردیر
عمق وابستگی خود به شهر و زادگاهش در شعر زنگانیم دیده میشود با ذکر همه داشته‌های آن شهر، خود را فدایی و قربانی همه آنها دانسته در بیت آخر نهیبی به خود زده و میگوید که «آزاده تو هم لال شو که به وقتش ترک وطن کردی و ناله و فریاد بعدی ثمری ندارد»:
آنا یوردو وطنیم زنگانیما قوربان اولوم
شهریمین او یاراشیقلی آدینا قوربان اولوم
دولانیم دؤره‌سینه ، باغینا دروازه‌سینه
آغ چیچك‌لر آچیلاندا یازینا قوربان اولوم
او گؤزل منظره‌سی، بهشته بنزر هاواسی
او سرین دردیمه درمان سویونا قوربان اولوم
یئل اسنده اوجا بوی آغاج‌لارین اویناماغی
آغ بولودلاردان اوچان دورناسینا قوربان اولوم
گون چیخاندا او طراوتلی آغاج‌لار باشینا
گون آشاندان سورا گؤیچك آیینا قوربان اولوم
گؤرن آللاه! وطنیمده كیم اؤلوب كیمسه قالیب
نوجاوان‌لیق زامانین تای توشونا قوربان اولوم
فیكری روشن اولانا، شعر و ادب آنلییانا
بیر به بیر علم و هنر پرورینه قوربان اولوم
بی‌ریا مؤمونونه، ساده موسلمان‌لارینا
اورَگی پاك اولانین اخلاصینا قوربان اولوم
قوربت اورگتدی منه هموطنین ارزیشینی
پیسینه، یاخشیسینا، هامیسینا قوربان اولوم
هر نه ایمان‌لی شرف‌لی متعهدلرینه
بیر به بیر تر تؤكن اینسان‌لارینا قوربان اولوم
نئجه لذتلی زامان‌لار، نه شیرین خاطیره لر
اؤلكه‌مین صولح وصفا اییامینا قوربان اولوم
دانیشاندا او شیرین توركو گؤزل لهجه‌سینه
ائلیمین سئویملی گؤیچك دیلینه قوربان اولوم
نه قدر وصف ائله‌سم زنگانیمی آز دئمیشم
او صفالی یارادان آللاهینا قوربان اولوم
فاصیله محو ائده بیلمز بو گؤزل موهبتی
جان كیمین‌دیر ، من او جان پاره‌سینه قوربان اولوم
سنده «آزاده» لال اول چون وطنی ترك ائله‌دین
سورادان داش آتیران، توپبوغونا قوربان اولوم
آزاده در شعر سنه قوربان نیز از عناصر طبیعت به زیبایی در بیان این حس بهره برده است:
گئتمه گؤزلیم چوخلو شتابان سنه قوربان
ترک ائتمه منی زار و پریشان سنه قوربان
من گؤیده گزیردیم سنی، چون یئرده تاپیلدین
دؤندر یولونو گل بیزه مهمان سنه قوربان
دای بیرده منیم تک سنه دیلدار تاپیلماز
اینجیتمه منی ائتمه پشیمان سنه قوربان
باغلاردا چیچک، باغچادا گول، چمنده سونبول
چؤللرده بیتن لاله و ریحان سنه قوربان
داغلاردا مارال، چمده قوزو، گؤیده گؤیرچین
دوزلرده قاچان بیر سورو جئیران سنه قوربان
من هر نه ائدیم قوچ- قوزو قوربان گئنه آزدیر
سن بیر بیزه گل، قوی من ائدیم جان سنه قوربان
کئچمیش کی کئچیب بیر بو زامان، بیر گله‌جکده
بیر ایندی بو ساعت بئله الان سنه قوربان
آزاده ائدیپ ورد زبان هر گئجه گوندوز
جانیم سنه قوربان، سنه قوربان، سنه قوربان
