مستوره خانم افشار ارومی، از نخستين زنان پیشرو تاريخ معاصر ترک, از موسسان جمعیت نسوان وطنخواه ایران

مستوره افشارارومی (زاده ۱۲۵۹- درگذشته شهریور ۱۳۲۴ یا ۱۳۲۵), دختر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو, از فعالان جنبش زنان در ایران بود و پس از محترم اسکندری ( 1)  ریاست جمعیت نسوان وطنخواه را برعهده داشت.

مستوره فرزند جمشیدخان مجدالسلطنه افشار، از مردان روشنفکر ارومیه بود و مادرش نیز از خانواده آزادیخواه آذربایجانی امام قلی میرزا ملک قاسمی بود. او از کودکی آموختن زبان‌های فرانسوی، روسی و فارسی را شروع کرد و در بزرگسالی به فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی در جمعیت نسوان وطنخواه پرداخت.

جمشید خان فرزند اردشیر خان سرتیپ افشار اورمی بود که ناجی غرب آذربایجان در فاجعه جیلولوق که در آن ترکان آذربایجان دچار نسل کشی توسط ارامنه شدند، بود. وی به تبعیت از پدران خود وارد خدمت نظام وظیفه شد و تا امیرتومانی (سرلشکر) پیش رفت. جمشید خان به همراه قوای عثمانی آذربایجان را از تصرف ارتش تزار روس آزاد ساخت.

مستوره افشار دو خواهر به نام‌های اولجاي و هایده داشت که آن‌ها نیز از اعضای فعال انجمن نسوان وطن‌خواه بودند. خواهر دیگر وی به نام توران افشار از نامداران علم و ادب ایراناست. برادرش جلال افشار نیز پدر علم حشره شناسی ایران است.

اهداف جمعیت نسوان وطن‌خواه آموزش دختران، گسترش صنایع ملی، تحصیل زنان بزرگ‌سال (کلاس‌های اکابر)، حمایت از دختران بی‌سرپرست و تأسیس بیمارستان برای زنان فقیر و به‌طور کلی به دست آوردن حقوق زنان بود. پس از مرگ محترم اسکندری در سال ۱۳۰۴، مستوره افشار به ریاست انجمن برگزیده شد و تلاش بسیار کرد جمعیت را زنده نگه دارد و موفقیت‌هایی نیز بدست آورد. کلاس‌های سوادآموزی، انتشار مقالات حقوق زنان و جلسات سخنرانی تا سال ۱۳۱۱ ادامه یافت. همچنین در نخستین کنگره نسوان شرق که در تهرانبرگزار شد شرکت فعالی داشت.

جمعیت نسوان وطن‌خواه در حالیکه ۱۹۵ عضو رسمی داشت در سال ۱۳۱۲ شمسی به فرمان رضا شاه منحل شد.

از راست: مستوره افشار (دختر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو) و ناشناخته

 

 

 

از راست: مستوره افشار (دختر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو)، رضا قلی هدایت (نیرالملک)، و شیرین ایدلجی از دوستان مستوره افشار

 

 

 

عکس گروهی

از راست: ناشناخته، و مستوره افشار (دختر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو) نشسته بر صندلی

 

 

 

از راست: آلجای افشار سوباتایلو و خواهرش، مستوره افشار: دختران ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو

 

 

 

 

تموچین افشار (پسر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو) ایستاده در کنار خواهرش مستوره افشار (دختر ملک سلطان خانم و جمشید مجدالسلطنه افشار سوباتایلو)

 

 

 

«نظر به این که آرزومندم این کنگره نسوان شرق مورد استفاده‌های مهمی برای خواهران مشرق زمینی، واقع شود و از ایران یک سوغات و یادگار ذیقیمتی برای خواهران مشرق زمینی، تقدیم کنیم لذا از خانم‌های نمایندگان محترم ملل و ممالک مختلفه تقاضا دارم قانون ازدواج که دو سال پیش از طرف وزیر محترم عدلیه در ایران وضع شده و فواید آن در زندگی زنان مسلم بی اندازه موثر و مسلم است کوشش و اقدامات جدی برای وضع قانون مزبور که در اکثر ممالک اسلامی موجود نیست… تقاضا دارم از خانم‌های نمایندگان محترم مشرق زمین به ایران تاسی نموده و این قانون مقدس را در مملکت خویش وضع کرده، عالم انسانیت را مدیون خدمات خویش نمایند.»

این کلمات بخشی از سخنان مستوره خانم افشار ارومی‌ در کنگره نسوان شرق است که در سال ۱۳۱۱ ه.ش با حضور نمایندگانی از کشورهای مشرق زمین در تهران برگزار شد. مستوره، زنی که بیش از هر چیز دغدغه تغییر قوانین به نفع زنان داشت. نام وی بیش از هر چیز با انجمن جمعیت نسوان وطنخواه گره خورده، انجمنی که وی سال‌ها مدیر آن بوده است.

فعالیت در انجمن نسوان وطنخواه

جمعیت نسوان وطنخواه، یکی از تاثیرگذارترین انجمن­ های زنانه، در سال ۱۳۰۱ توسط محترم اسکندری که همسرش سلیمان اسکندری یکی از اعضای مهم حزب سوسیالیست بود، تاسیس شد. دامنه فعالیت این انجمن بسیار گسترده بود و اهدافی چون «سعی در تهذیب و تربیت دختران، ترویج صنایع وطنی، باسواد کردن زنان، نگهداری از دختران بی­کس، تاسیس مریضخانه برای زنان فقیر، تشکیل هیئت تعاونی به منظور تکمیل صنایع داخلی، مساعدت مالی و معنوی نسبت به مدافعین وطن در موقع جنگ» را در برمی‌گرفت.

بعد از فوت محترم اسکندری در سال ۱۳۰۳ مدیریت جمعیت نسوان وطنخواه به مستوره افشار رسید که این ریاست تا سال ۱۳۱۱ که جمعیت نسوان وطنخواه در حال کار بود، ادامه داشت.

مستور خانم افشار مهمترین اقدام برای بهبود زندگی زنان را اصلاح قوانین می‌دانست. هم در صفحات مجله جمعیت نسوان وطنخواه ایران و هم در مقالاتی که وی در شفق سرخ چاپ کرد، بحث اصلی تاکید بر ضرورت اصلاح قوانین خانواده بود. وی با فرستادن عریضه و پیشنهاد به مجلس فعالانه در این زمینه تلاش کرد. در یکی از شماره‌های نشریه جمعیت نسوان وطنخواه نامه‌ای از طرف جمعیت خطاب به مقام مقدس شورای ملی منتشر می‌شود که در آن پیشنهادات عملی در این زمینه آمده است:

«محض خدمت به نوع و ایضا وظیفه ملی و وجدانی جمعیت نسوان وطنخواه موارد سه گانه ذیل را تقدیم و محترما امور لوایحی در حدود مواد معروفه تهیه و به مقام مجلس شورای ملی تقدیم دارند:

ماده ۱ – لزوم تجزیه خون و اعمال سایر معاینات طبی قبل از تحقق ازدواج؛

ماده ۲ – اعزام چند نفر از بنات بی‌بضاعت ایرانی برای تحصیل علم قابلگی به مصر یا بیروت؛

ماده ۳ – ترویج و تعمیم البسه وطنی در کلیه مدارس و تولید شکل و رنگ آن در صورت امکان» (پیشنهاد جمعیت نسوان وطنخواه به مقام مقدس شورای ملی، جمعیت نسوان وطنخواه، سال دوم، شماره ۹).

به زعم بسیاری از مورخان حمایت فعالان زن از قوانین خانواده مصوب سال‌های ۱۳۱۰ و ۱۳۱۷ ناشی از تسلیم زنانی چون مستوره افشار و سازشکاری در مقابل دولت رضاشاه بود در حالیکه تصویب این قوانین تا اندازه‌ی زیادی مرهون تلاش‌ها و اصرار ایشان در زمینه‌ی اصلاح قوانین بوده است.

جمعیت نسوان وطنخواه در سال ۱۳۱۱ ه.ش به فعالیتهای خود خاتمه داد. اختلافات داخلی اعضای جمعیت در موضوعاتی نظیر کشف حجاب و اختلافاتی که پس از برگزاری کنگره نسوان شرق به وجود آمده بود از یک طرف و فشار بر سازمان‌های مستقل زنان از سوی دولت سبب شد که این جمعیت زنانه منحل شود.

کنگره نسوان شرق:

شاید بتوان گفت آخرین فعالیت مستقل زنان در سال ۱۳۱۱، تشکیل کنگره­ای با موضوع زنان در تهران، با نام «کنگره نسوان شرق» بود. «تشکیل این کنگره در ابتدا نتیجه ائتلاف و ادغام جمعیت­ های محلی­ ای بود که در بعضی از سرزمین­های عربی فعالیت داشتند و در مراحل بعد، جمعیت­ هایی از هند و … به آن پیوستند».

دومین کنگره، در تهران با همکاری جمعیت نسوان وطنخواه تشکیل شد؛ نمایندگانی از سوریه، مصر، لبنان و … به تهران وارد شدند و بحث­ هایی با موضوعاتی چون آموزش زنان، ضروریات فعالیت­ های زنان، لزوم همکاری مردان و … توسط آنها و زنان ایرانی پی گرفته شد. این کنگره گرچه به صورت مستقل برگزار شده بود  اما دولت در آن نماینده­ ای فرستاده بود تا جلوی بحث­ هایی که با سیاست­ هایش همخوانی ندارد؛ بگیرد.

اولین جلسه کنگره نسوان شرق، در مدرسه دخترانه عفتیه و جلسات دوم تا پنجم در منزل شخصی مستوره افشار و جلسه پایانی در سالن اجتماعات وزارت معارف برگزار شد. مستوره خانم افشار در سخنرانی خود بر مطالبات جمعیت در حوزه زنان تاکید کرده بود:

«جمعیت نسوان وطنخواه از مقامات صلاحیت‌دار تقاضا کرده است که سالی پنجاه نفر دختران بی بضاعت را مثل پسران با مصارف دولت به خارجه اعزام دارند. این پیشنهاد مورد توجه واقع شده و در نظر دارند که اقدام فرمایند. روزنامه‌های ایران با نهایت جرات ستون‌های مخصوص برای مقالات زنان راجع به حقوق مدنی و اجتماعی و آزادی اختصاص داده و همه مقالات را پذیرفته و شدیداً طرفداری از حقوق نسوان نموده و می‌نمایند… . »

این کنگره در نهایت با امید به بهبود اوضاع زنان در ایران و سایر کشورهای مشرق زمین به پایان رسید. سخنان مستوره افشار در ستایش رضاشاه در این کنگره باعث اختلافات داخلی جمعیت شد و مقدمات انحلال ان را در  همان سال فراهم کرد.

مرگ

مستوره خانم افشار بعد از انحلال جمعیت نسوان وطنخواه، دست به فعالیت های خیریه‌ای زد و در سن ۶۵ سالگی در سال ۱۳۲۵ شمسی در شهریورماه بر اثر ابتلا به سرطان درگذشت.

 

 

 

……………………………………………………………………………………………………………………………

1 ) محترم اسکندری (۱۲۷۴–۶ مرداد ۱۳۰۳) شاعر و از پیشگامان جنبش زنان در ایران بود. او از موسسان جمعیت نسوان وطنخواه ایران، نخستین رئیس آن، و همچنین ناشر نشریه جمعیت نسوان وطنخواه ایران بود. اسکندری سخنرانی‌هایی در حمایت از حقوق زنان از جمله تحصیل زنان و رفع حجاب می‌کرد و به برنامه‌ریزی راهپیمایی‌های اعضای جمعیت می‌پرداخت.

محترم در خانواده‌ای اشرافی در تهران به دنیا آمد. پدرش محمد علی میرزا اسکندری (شاهزاده علی خان) از مشروطه‌خواهان و از مؤسسان انجمن آدمیت بود. او ابتدا در خانه نزد پدرش درس آموخت و سپس برای ادامه دروس زبان فرانسه و ادبیات به مکتب میرزا علی محمد خان محققی*،مدرس معروف رفت. آن‌ها پس از مدتی با هم ازدواج کردند.

محترم اسکندری که دچار آسیبی در ستون فقرات بود، مدتی به تدریس مشغول شد و مدتی نظامت مدرسه دخترانه‌ای را برعهده داشت. او که از دستاوردهای انقلاب مشروطه برای زنان مأیوس شده بود در سال ۱۳۰۱ به همراهی تعدادی از زنان پیشرو در تهران جمعیت نسوان وطنخواه را تأسیس کرد. او به سخنرانی، اداره نشریه انجمن و برنامه‌ریزی راهپیمایی‌های اعضای جمعیت می‌پرداخت. آن‌ها در یکی از راهپیمایی‌ها اقدام به سوزاندن جزوه‌هایی علیه زنان کردند که منجر به دستگیری او توسط مأموران حکومت شد اما نام او را نیز بر سر زبان‌ها انداخت. او به تأسیس مدرسه برای زنان بزرگسال و تبلیغ برای مصرف کالاهای ملی نیز می‌پرداخت. محترم اسکندری در ۶ مرداد ۱۳۰۳ در ۲۹ سالگی در تهران درگذشت.

[i] بامداد، بدرالملوک (۱۳۴۶). زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا انقلاب سفید.ج۱و۲٫ تهران:ابن سینا. ص۴۷

[ii] سلامی، غلامرضا (۱۳۸۴) و افسانه نجم آبادی. نهضت نسوان شرق. تهران:انتشارات شیرازه. ص سیزده.