گۆنئل ممدلی ; اینسان وارلێغێ‌نێن حقیقیلیگی، آۇتئنتلیک (1)
مۆعاصیر دؤورده دۆنيانێن ان بؤيۆک پروْبلئملریندن بیری تئکنوْلوْژی اینکیشافێن گتیره‌جه يی پروْبلئملردیر. تئکنوْلوْژی محصۇللارێن مۆختلیفلیگی، سیلاح ایستئحسالێ، مۆحاریبه‌لر و. س پروْبلئملرله ياناشێ مئدیا ایمفوْرماسیيا ایستئحسالێ‌نێن بوْللۇغۇ نتیجه‌سینده درین دۆشۆنجه‌نین چرچیوه‌لنمه‌سی اینسانێن حقیقی ماهییتیندن اۇزاقلاشماسێنا سبب اوْلۇر. بۇ نؤقطه‌ده ان اۇغۇرلۇ آلتئرناتیو ائگزیستئنسیال دۆشۆنجه کوْنتئکستینده گؤرۆشلر ایره‌لی سۆره‌رک ایکینجی دۆنيا مۆحاریبه‌سیندن سوْنراکێ کیمی اینسان آزادلێغێ و اوْنۇن اصل ماهییتی مسئله‌سی‌نین يئنیدن گؤزدن کئچیریلمه‌سیدیر. اینسانێن اصل ماهییتینی، اینسان وارلێغێ‌نێن اوْرژیناللێغێنێ، حقیقیلیگینی گؤسترن آنلايێش فلسفه‌ده آۇتئنتلیک آدلانێر.
آۇتئنتلیک سؤزۆ يۇنان دیلینده «اؤزۆ» و«عئينیسی» معنالارێنێ داشێيان «آۇتوْس» سؤزۆندن گؤتۆرۆلمۆشدۆر. اؤزۆ اوْلماق يعنی، اوْریژینال، اصلی‌نین عئينیسی اوْلماق دئمکدیر. بۇنا گؤره ده، آۇتئنتلیک اینسانێن اؤزۆنه عاید اوْلان منلیک آنلايێشێنێ عکس ائتدیریر. اینسانێن اصل اوْریژینال وارلێغێنێ مۆذاکیره ائتمک اۆچۆن ایلک نؤوبه‌ده فلسفه تاریخینده‌کی اینسانێن مؤوجۇدلۇغۇ و اوْنۇن طبیعتی حاققێندا فیکیرلری نظردن کئچیرمک لازێمدێر. فلسفه تاریخینده اینسان وارلێغێ ایله باغلێ فلسفی گؤرۆشلر شرق و غرب موْدئللرینه اساسلانێر. غرب فلسفه‌سینده دینی پرینسیپ يارادێجێ تانرێ ایله اینسان آراسێنداکێ مۆعيين بیر دۇآلیزمه دايانێر. شرق فلسفه‌سینده اینساندا اؤلمز، بدنسیز باشلانغێجلارا صاحیب اوْلماق فیکری قبۇل ائدیلیر يعنی اینسانداکێ ایلاهی باشلانغێج تانرێ‌نێن اؤزۆدۆر. شرقده، اینسانێن اؤزۆنۆ رۇحانی بیر شکیلده ایداره ائتمه‌سینه و ایفاده ائتمه‌سینه دیققت يئتیریلیردیسه، غربده ایسه داها چوْخ اینسانێن راسیوْنال پارکتیکی فعالیتی اؤن پلاندا ایدی. مثلن، وئدالاردا اینسان معنویاتێ‌نێن جیسیم و ائحتیراصلاردان آزاد ائتمه‌يین يوْللارێ تصویر اوْلۇنۇردۇ. بۇرادا اساس مقصد شخصی رۇحۇن عمۆم بشری پرینسیپ اوْلان براهمانا قوْوۇشماغێدێر. قدیم يۇنان فلسفه‌سینده اینسانێن جیسمی رۇحۇن تابۇتۇ و حبسخاناسێندادێر، ياشاماق نییتی ایسه رۇحۇن جیسمدن قۇرتۇلماسێدێر.
اینسان حقیقی ماهییتینی هم پلاتوْنۇن هم ده آریستوْتئلین فلسفه‌سینده راست گلینسه ده قدیم يۇنان فلسفه‌سینده‌کی مئتافیزیک اوْنتوْلوْگیيادا وارلێغێ ایدئیا، جؤوهر، تانرێ کیمی معنوی وارلێقلارا ایستینادلا آچێقلاياراق اینسان وارلێغێ‌نێن راسیوْنال، ایدئال، مئتافیزیک ساحه‌ده قاورانێلماسێنا سبب اوْلمۇشدۇر. يۇنان فلسفه‌سینده اینسانا اصل قايێدێش سوْفیستلرین و سوْکراتێن دوشونجه لرینده راست گلینیر. سوْفیستلرین مشهۇر نۆماينده‌سی پروْتاگوْراس يازێردێ: «اینسان بۆتۆن واراوْلان شئيلرین اؤلچۆسۆدۆر کی، اوْنلار مؤوجۇددۇر و واراوْلمايان شئيلرین اؤلچۆسۆدۆر کی، اوْنلار مؤوجۇد دئيیل.» سوْکراتێن «سوْرقۇلانمامێش حياتێ ياشاماغا ديمز» و يا «اؤزۆنۆزۆ تانێيێن» ایفاده‌لری اینسانلارێ آۇتئنتیک منلیگین و حيات طرزی‌نین کشفینه يؤنلدن آنلايێش کیمی قیيمتلندیریله بیلر.
غرب فلسفه‌سینده اینسان مؤوضۇعسۇ ایلک دفعه گئنیش شکیلده کلاسسیک آلمان فلسفه‌سینده مۆذاکیره اوْلۇنمۇشدۇر. بۇ فلسفه‌نین يارادێجێسێ ای. کانتا گؤره «اینسان ندیر؟» سۇالێ فلسفه‌نین اساس پروْبلئمیدیر. اینسانێن اؤزۆ ایسه دۆنيانێن ان اۆستۆن وارلێغێدێر. کانت اینسانێ شخصی فعالییتینده آزاد گؤرمک ایسته‌يیردی. بۇ فعالییت مۆطلق ضرۇرته يعنی اینسانێن ایچیندن گلن اوْنۇن شخصییت اوْلاراق مۆکممللیگینی ایفاده ائدن شرطه ایستیناد ائتمه‌لیدیر. کانتا گؤره اینسان هئچ بیر زامان هرهانسێ بیر مقصدی حياتا کئچیرمه يوْلۇندا واسیطه اوْلمامالێدێر.
هئگئلین اینسان تعلیمی تام راسیوْنالیزمه دايانێردێ. اوْ، دئکارت طرفیندن تملی قوْيۇلمۇش راسیوْنالیزمی داها دا اینکیشاف ائتدیردی. هئگئل اینسانێن حئيواندان اساس فرقینی دۆشۆنجه‌يه صاحیب اوْلماسێندا گؤرۆردۆ. محض بۇ خۆصۇصییت اینسانێن اساس ماهییتینی ایضاح ائدیر. هئگئله گؤره اینسان معنوی فعالیتده اوْلان بیر سۇبيئکتدیر. اوْ عۆمۇمی خاراکتئره صاحیب رۇحۇن و زکانێن داشێيێجێسێدێر. هئگئله گؤره اینسان يالنێز اؤزۆنۆن عۆمۇمیيه مخصۇص آزاد اوْلدۇغۇنۇ آنلادێغێ زامان آزاد بیر وارلێغا چئوریلیر. اوْنۇن فیکرینجه جمعییت ایچینده اۆستۆنلۆک فرده دئيیل، ایجتیماعی بیرلیيه و کوْللئکتیوه مخصۇصدۇر. هئگئل اینسانێن ماهییتی حاققێندا «حۆقۇق فلسفه‌سی» آدلێ اثرینده بئله يازێردێ: «اینسان طبیعتین بیر پروْسئسسیدیر. اینسان يالنێز جیسمینی و رۇحۇنۇ اینکیشاف ائتدیره‌رک اؤز حقیقی وارلێغێنا صاحیب اوْلا بیلر.»
مۆعاصیر فلسفه ایسه اینسان وارلێغێ‌نێن ماهییتینی بیلیکده و علمده گؤردۆ. بیرینجی و ایکینجی دۆنيا مۆحاریبه‌سی‌نین داغێدێجێ تأثیرینی گؤرن مۆتفککیرلر اینسان اؤولادێ‌نێن نئجه بیر وارلێق اوْلدۇغۇنۇ يئنیدن سوْرغۇلامايا باشلادێلار. بۇ سببله 20-جی اثرین ان بؤيۆک فلسفی جرايانلارێندان اوْلانا آۇتئنتلیک آنلايێشێنێ رسمی اوْلاراق تمثیل ائدن ائکزیستئنسیالیست فلسفه دؤورۆنۆن اینسان پروْبلئملرینی مۆزاکیره ائده‌رک ایدئال بیر اینسانێ دئيیل، بؤحرانا دۆشن، داغێدێجێ، قارشێ چێخان اؤز آزادلێغێنێ آختاران، اؤز پرینسیپلرینی ياراتماغا چالێشان، اؤلۆملۆ اوْلدۇغۇنۇ آنلايان حقیقی، کوْنکرئت بیر اینسانێ مۆذاکیره ائتمه‌يه باشلادێ. ائکزیستئنسیالیستلرین فیکرینجه، وارلێغێن ماهییتینی کوْنکرئت بیلیکده آختارماق دا دۆزگۆن دئيیل. بیلیگین مۆطلقلیگی ایله ایضاح اوْلۇنان وارلێق بیلیگیناوْبيئکتی کیمی باشا دۆشۆلۆر. ائکزیستئنسیالیستلر اینسان وارلێغێنێ غئيری-مۆعيينلیک، ناراحاتلێق، دارێخما، قوْرخۇ، قايغێ، آبسۇرت کیمی رئال حيات آنلارێ ایله ایضاح ائتمه‌يه چالێشدێلار. بۇ زامان اینسان وارلێغێنێ مۆختلیف وارلێق طرزلری ایله تحلیل ائتمه‌يه باشلادێلار. ائکزیستئنسیالیست مۆتفککیرلر فیکرلرینی يالنێز کلاسسیک سیستئماتیک يؤنتملرله دئيیل، هم ده شئعر، روْمان و پيئس کیمی صنعت اثرلری ایله ایفاده ائتمیشدیلر.
اینسانێ دیگر جانلێلاردان فرقلندیرن اساس علامتی اینسانێن فعالییتیدیر. اوْ يارادێجێ وارلێقدێر و مۆعيين سوْسيال علاقه‌لر سیستئمینده گئرچکلشیر. بۇنا گؤره‌ده ایجتیماعی سوْسيال علاقه‌لر اینکیشاف ائتدیکجه اینسانێن فعالییتی ده اینکیشاف ائدیر. هر بیر اینسانێن اینکیشافێندا اوْنۇن مؤوجۇد ایجتیماعی مۆناسیبتلری آنلاماق دره‌جه‌سی واجیبدیر. آنجاق اینسان ساده‌جه جمعییتین و ایجتیماعی علاقه‌لرین پرئدمئتی اوْلاراق قالمێر. اوْ عئينی زاماندا اؤزۆ اؤزۆنۆن يارادێجێسێدێر. بۇنا گؤره‌ده اینسان ایجتیماعی مۆناسیبتلرین هم سۇبيئکتی هم ده اوْبيئکتیدیر.ائکزیستئنسیالیستلره گؤره ایجتیماعی مۆناسیبتلر و نوْرمالار ساختا بیر منلیک مئيدانا گتیریر و حقیقی منلیگین اوْرتايا چێخماسێ اۆچۆن مدنی کوْنتئکستلرین، عنعنوی حيات طرزلری‌نین و دۆشۆنجه طرزلری‌نین رادیکال بیر شکیلده يئنیدن آراشدێرێلماسێ گره‌کیر.
ائکزیستئنسیالیستلر اینسانێن دوْگماتیک اینانجلارێنێ پارچالاياجاغێنا، کوْر-کوْرانه قبۇل ائتدیگی ائتیک نوْرما و ایدئوْلوْگیيالاردان ایمتیناع ائده‌جه‌يینه اۆمید ائدیردیلر. آنجاق عایله‌لریمیز، مکتبلریمیز و اۇنیوئرسیتئتلریمیز کیمی مۆختلیف قۇرۇملار طرفیندن تأمین ائدیلمه‌يه شرطلندیلیرمیش اوْلان بۇ دَيَرلری باشقا مۆستویيه داشێساق اوْنلارێن فؤوقۆنه کئچه‌رک اؤزۆمۆزۆن حقیقی منلیگینه يئتیشه بیلریک. حياتێمێز بوْيۇنجا توْپلادێغێمێز گرکسیز بیلیکلر و مۆختلیف قۇرۇملار طرفیندن تشویق ائدیلن اوْبيئکتیو فاکتوْرلارێن آيرێلماز بیر حیصصه‌سی اوْلاراق گؤرۆلن «نوْرماتیولر» اؤزۆ اۆچۆن مۆباریزه آپاران اینسان وارلێغێ ساحه‌سینه تطبیق ائدیله بیلمز. بۇجۆر پروْبلئملر زمینینده آۇتئنتلیک پروْبلئمی اوْرتايا چێخدێ. ائکزیستئنسیالیست فیلوْسوْفلار آۇتئنتلیکلیگی اؤز فلسفی دۆشۆنجه‌لرینه اۇيغۇن اینشا ائدیب و اثرلری‌نین اساس مؤوضۇعسۇنا باغلێ قۇرۇرلار. بۇنا گؤره، هر بیر فیلوْسوْفۇن آۇتئنتلیگی شرح ائتمه طرزی فرقلیدیر. مثلن دانیمارکالێ فیلوْسوْف کیئرکئگاارد اثرلرینده اساسن کۆتله و جمعییت آراسێندا حقیقی منینی ایتیرمیش فردی آراشدێراراق حقیقی آۇتئنت منلیگی ایلاهی بیر کوْنتئکسده مۆذاکیره ائتمیشدیر. کیئرکئگاارد فلسفه‌سی‌نین اساس مؤوضۇعلارێندان بیری سۇبيئکتیولیگین واجیبلیگیدیر. «فلسفی حصصه‌لر» و «بیلینمه‌ين قئيدلر» اثرینده بۇ ایفاده‌نی ایشلتمیشدیر: «حقیقت سۇبيئکتیولیکده‌دیر.» کیئرکئگااردا گؤره اوْبيئکتیو حقیقتلر اؤنملیدیر.آنجاق گئرچکلیگین ایکینجی و داها اؤنملی عۆنصۆرۆ اینسانفردی‌نین بۇ گئرچکلیکلرله علاقلنمه‌سیدیر. بیر فردین داورانێشێ اخلاقی ائتیک باخێمدان نه قدر واجیب اوْلسا دا حقیقت اوْبيئکتیولیکدن چوْخ سۇبيئکتیولیکده‌دیر.
ائکزیستئنسیالیزمین دۆنيوی قوْلۇنۇن فیلوْسوْفلارێنا گؤره، آۇتئنت وارلێغا گیریش اؤز اؤزۆنۆ درک ائدیب رئالیزه ائتمکله علاقه‌لیدیر. اینسانێن رئالیزه ائدیلمه‌سی اینسان مؤوجۇدلۇغۇنۇن تصادۆفلۆيۆ و دۆنيايا «آتێلماسێ» ایله مۆعيين ائدیلیر. هئیدئگگئره گؤره اینسانێن بۇ دۆنيايا آتێلمێشلێغێ اینسانێن هرهانسێ بیر يارادێجێ قۆووه طرفیندن يارادێلماماسێ دئمکدیر. اینسان دۆنيايايا تصادۆف نتیجه‌سینده گلیر . سئکۇليار ائکزیستئنسیالیزم نۆماينده‌لری ایددیعا ائدیرلر کی، تانرێ يوْخدۇر. نه خریستیان اخلاقێ، نه ده هرهانسێ بیر دۆنيوی بیر اخلاق اینسانا نئجه داوراناجاغێنێ گؤستره بیلمز. دۆنيادا سیمووْللار يوْخدۇر. نیچه یه قدر فیلوْسوْفلارێن بیر چوْخۇ دۆنيانێ و تاریخی اوْلانێ راسیوْنال و عدالت قايداسێ پرینسیپیندن شرح ائدیردیلر. نیچه یه گؤره ایسه مؤوجۇد اوْلماغێن مۆعيين بیر مقصدی يوْخدۇر. دۆنيا ترتیب اوْلۇنمۇش بیر يئر دئيیل، اوْ خاوْتیکدیر. دۆنيانێ خاوْس اوْلاراق آنلاماق نیچه فلسفه‌سی‌نین ان واجیب خۆصۇصییتیدیر.
اینسان فعالییتده باشقالارێيلا تماس حالێندا اوْلارکن اؤزۆنۆ ده فوْرمالاشدێرێر. اوْ هر هانسێ بیر ایدئال و دَيَر سئچرکن اؤزۆنۆ شخصییت کیمی يارادێر. سارترێن دئدیگی کیمی: «اینسان اؤزۆنۆ سئچیر.» آنجاق اؤزۆنۆ سئچمکله اینسان بۆتۆن اینسانلارێ دا سئچیر. هر بیر حرکتیمیز اینسانێن اصل کیملیگینی تشکیل ائدیر. اؤزۆنۆ سئچمک هم ده سئچدیگی دَيَرلری ياراتماق دئمکدیر. هر بیر اینسان اؤز سئچیمینی ائدیر و اوْنۇن اۆچۆن مقصد و يا سیمووْل علامتی اوْلمادێغێندان، اینسان اۆچۆن هر شئي ائله قۇرۇلمۇشدۇر کی، سانکی بۆتۆن بشرییتین گؤزلری اوْنا يؤنه‌لیر و هر کس حرکتلرینه اۇيغۇنلاشێر. ائکزیستئنسیالیزم باخێمێندان اینسانێن اؤزۆنۆ و دیگر اینسانلارێن دۆنياسێنێ و گله‌جک حياتێنێ ياراتماق قابیلییتی اینسان آزادلێغێ‌نێن نتیجه‌سیدیر. اینسان آزادلێق دئمکدیر. آزادلێق مسئله‌سی ائکزیستئنسیال فلسفه‌نین اساس مؤوضۇعسۇ اوْلدۇغۇ حالدا، آۇتئنتلیک بۇ آزادلێغێن ان پرینسیپیال فضیلتیدیر. اینسان يالنێز آۇئتنتیک حقیقتی ایله اؤز آزادلێغێنێ معنالاندێرا بیلر…
آردێ وار..
