تأملی بر سیاست جنسیتی و شیوه‌های نقد آن

نظریه قدرت فوکو آن گونه که او در آثاری چون جلد اول تاریخ جنسیت به آن پرداخت، به جای تحلیل نهادهای کلان چون حکومت، میکروفیزیک قدرت را در مرکز تحلیل خود قرار می‌دهد. در این نگاه قدرت چیزی نیست که متمرکز، در مکان ممتاز و در دست کسی باشد بلکه پراکنده است. به عبارت دیگر ما نه با قدرت به عنوان یک پدیده واحد، که با روابط قدرت مواجه هستیم. در این دیدگاه نهادهای اجتماعی-سیاسی نه منشاء روابط قدرت که محصول این روابط هستند. گرچه حکومت به روابط قدرت ثبات بخشیده و آنها را نهادینه می‌کند، حکومت منشأ ممتاز این روابط قدرت نیست، بلکه حکومت این روابط را که سرچشمه‌ای خارج از حکومت دارند بیشتر کنترل کرده و پوشش می‌دهد تا آنکه بنیان گذارد. روابط قدرت به مکانی ممتاز خلاصه نمی‌شوند بلکه علاوه بر نهادهای اجتماعی شامل هنجارهای اجتماعی، روابط انسانی به معنای عام و خود ما به عنوان سوژه‌ شکل گرفته در این روابط نیز می‌شود. علاوه بر این، فوکو از تقلیل این روابط به یک منشاء و علت واحد اجتناب کرده و با تحلیل‌های تک‌علّی درباره‌ تبعیض و ستم مخالفت می‌کند. از این جهت به نظر می‌رسد تحلیل فوکویی با چارچوب تک‌علّی سیاست مارکسیستی مبنی بر تقلیل روابط قدرت به تضاد طبقاتی هم در تضاد است. به عبارت دقیق‌تر، فوکو تضاد طبقاتی را در چارچوبی وسیع‌تر و پیچیده‌تر مورد بررسی قرار می‌دهد که در آن مفهوم طبقه نقش اصلی را ایفا نمی‌کند بلکه یکی از عوامل در شبکه‌ای از روابط قدرت است. در این نگاه برخلاف دیدگاه مارکسیستی، روابط قدرت «روبنا»ی عامل اصلی‌تری چون اقتصاد نیستند تا بتوان با اصلاح اقتصاد به اصلاح روابط قدرت دست یازید. اما اینکه روابط قدرت به علت واحدی قابل تقلیل نیستند به معنای این نیست که نمی‌توان عواملی را شناسایی کرد و بر اساس این شناخت در برابر قدرت مقاومت کرد. معنای این مقاومت متفاوت است از آن جهت که تنها در یک استراتژی- برای مثال تضعیف حکومت یا تلاش برای براندازی کاپیتالیسم- خلاصه نمی‌شود و می‌تواند در مکان‌های متفاوتی شکل بگیرد.

رویکرد فوکو در فهم خود از سیاست و به تبع آن مقاومت، تفاوت‌های بسیاری با سنت چپ کلاسیک داشت و این رویکرد از بسیاری جهات بعدتر توسط بعضی گرایشات چپ جذب شد. نگاه مارکسیستی با جایگاه ممتازی که برای عامل طبقه قایل بود سعی می‌کرد ظلم به زنان را هم با تکیه به عوامل اقتصادی توضیح دهد اما نهایتا نمی‌توانست مشخص کند که نقش جنسیت زنان در زمینه‌ اقتصادی زندگی‌شان چیست و چرا لزوما مفهوم طبقه باید نقش بنیادین را در ستم به زنان ایفا کرده باشد و نه جنسیت آنان و نگرش نظام مردسالار به آن. وقتی به تبعیض و به حاشیه راندن اقلیت‌های جنسی نگاه می‌کنیم روشن‌تر می‌شود که ابزارهای رویکرد مارکسیستی برای تحلیل این اشکال سرکوب به هیچ وجه کافی نیستند و برای تحلیل اشکال گوناگون نابرابری باید چارچوب تحلیل خود را گسترش دهیم. اگر نظام مردسالار و هترونورماتیو را همان‌قدر در ظلم به افراد موثر بدانیم که کاپیتالیسم و عوامل اقتصادی، به شبکه‌ای از روابط قدرت دست پیدا می‌کنیم که عوامل گوناگون از جمله طبقه، جنسیت و گرایش جنسی همه در آن نقش اساسی بازی کرده و می‌تواند ابزار قدرتمندی برای نقد سیاست جنسیتی در اختیار ما قرار دهد.

پیامد این نگاه به قدرت پدیدار شدن امکان‌های متنوعی از مقاومت است که همان‌طور که گفته شد لزوما در مکان واحدی متمرکز نیستند. اگر بپذیریم که قدرت با تبلور در هنجارهای اجتماعی ما را هم به عنوان سوژه شکل می‌دهد، مقاومت می‌تواند در بازبینی رابطه سوژه با خودش و تلاش برای کشف خلاقانه‌ اشکال جدیدی از نقش‌های جنسیتی متجلی شود. نمونه‌ای از بررسی این شکل از مقاومت را در اثر مشهور جودیت باتلر آشفتگی جنسیتی می‌بینیم. درگ کوئین‌ها معمولا افرادی هستند که جنسیت مذکر در آغاز تولد به آن‌ها نسبت داده شده و خودشان را هم مرد هویت‌یابی می‌کنند اما لباس منتسب به زنان پوشیده و با رفتارهای بعضا اغراق شده‌ منتسب به زنانه روی صحنه برنامه اجرا می کنند. باتلر با بررسی اجرای هنری درگ کوئین‌ها روی صحنه نشان می‌دهد که رفتار منتسب به زنان در مردان درگ‌کو‌ئین روی صحنه علاوه بر اینکه جنبه سرگرمی دارد، از عناصر سیاسی نیز خالی نیست. این اجراها هنجارهای جنسیتی را زیر سوال برده و به بیننده نشان می‌دهد آنچه که او به عنوان نقش‌های جنسیتی، لباس زنانه یا رفتار و حرکات زنانه می‌شناسد برساخته‌ای اجتماعی و امری امکانی بیش نیست که به راحتی می‌تواند زیر سوال رود و واژگون شود. به عبارت دیگر تماشای اجرای درگ که ممکن است برای اولین بار برای بیننده عجیب و نه چندان لذت‌بخش باشد این واقعیت را افشا می‌کند که هنجارهای جنسیتی در بسیاری از ما آن‌قدر درونی شده که ممکن است واکنشی دفاعی به تخطی از آنها داشته باشیم اما در عین حال این تخطی نشان می دهد هیچ‌گونه ارتباط ضروری بین زن بودن و نقش و رفتار جنسیتی زنانه وجود ندارد و این سیاست جنسیتی یک جامعه است که این دو را به هم تنیده و از این ترکیب هنجاری ساخته است که زیر پا گذاشتن آن بدون عواقب خاص ممکن نیست.

نگاه خاص فوکو به قدرت از آن جهت برای سیاست جنسیتی حائز اهمیت است که از رویکرد حقوقی-سیاسی فراتر رفته و می‌تواند به ما نشان دهد چگونه اشکال تبعیض، ستم و طرد اجتماعی بر پایه جنسیت با تصویب قوانین برابر ناپدید نمی‌شوند بلکه روابط قدرت پراکنده‌تر از آن هستند که بتوانند به قانون تقلیل داده شوند. در نتیجه، این رویکرد مقاومت فمینیستی و کوییر را در مبارزه برای اصلاح قانون خلاصه نمی‌کند بلکه مقاومت را به مبارزه با فرهنگ مردسالار و دگرجنسگراهنجار به طور کلی گسترش می دهد. جنبش کوییر از همان آغاز به شکل نوعی تخطی از ارزش‌های حاکم جامعه شروع شد و سعی داشت درک جدیدی از مفاهیمی چون عشق، خانواده و تعهد رمانتیک را کشف کند. گرچه کسب حقوق برابر هم‌چون حق ارتباط آزادانه (به عبارت دیگر جرم‌زدایی از رابطه با هم‌جنس)، حق ازدواج یا حق به سرپرستی گرفتن کودکان همیشه مسائل محوری در این جنبش بوده‌اند، اما جنبش کوییر هرگز به این دغدغه‌ها تقلیل نیافته و همیشه تلاش برای زیستن فرای هنجارهای اجتماعی حاکم بخشی از آن بوده است. نمونه این تلاش را می‌توان به وضوح در صحبت‌های فوکو در مصاحبه‌هایش درباره‌ هم‌جنسگرایی دید. فوکو در مصاحبه‌هایی که در دهه هشتاد میلادی درباره‌ هم‌جنسگرایی کرد، اهمیت هم‌جنسگرایی را در ارتباط با قابلیت‌های آن برای ابداع یک سبک زندگی جدید و فرهنگ متفاوت نشان می‌دهد. ارتباط هم‌جنسگرایانه به دلیل فاصله با نهاد هژمونیک خانواده و هنجارهای حاکم بر روابط رمانتیک دگرجنسگرا فضای تهی‌ای مهیا می‌کند که می‌تواند با خلاقیت و ابداع پر شود و سبک زندگی‌ جدیدی بیافریند. در عین حال از آنجایی که فرد هم‌جنسگرا هم محصول همین جامعه بوده و بسیاری هنجارهای آن را درونی کرده است، ابداع یک سبک جدید فرای هنجارهای حاکم، کار راحتی نیست. این ابداع علاوه بر جنبه خلاقانه خود نیازمند درگیری سوژه با خودش است که فوکو به آن با عنوان زهد اشاره می‌کند که شاید به آنچه ما تحت عنوان خودسازی می‌شناسیم شبیه باشد: کوشش فرد برای تغییر خود و ساختن خویشتنی بهتر.

سیاست جنسیت ایرانی

جامعه‌ ایرانی هم مانند باقی جوامع از اشکال ظلم و تبعیضی که از آن سخن گفته شد خالی نیست، اما به نظر می‌رسد واکنش انتقادی به این تبعیض‌ها غالبا مسائل حقوقی و نهاد حکومت را مورد توجه قرار داده‌اند و کمتر از این چارچوب فراتر رفته‌اند. در آنچه می‌آید سعی می‌کنم نشان دهم نقد سیاست جنسیت ایرانی نیاز دارد از این چارچوب فراتر رود و هم به ظلم و هم به تبع آن به مقاومت به شکل وسیع‌تری بنگرد .